’97 në kujtimet e gazetarit grek. Hapja e depove dhe lufta veri- jug
Media greke “Protothema”, ka publikuar pjesë nga libri i gazetarit grek Stavros Tzimas i cili, siç shkruan media greke, në trazirat e vitit 1997 ka qenë në Shqipëri ku ka përjetuar disa ngjarje të dhimbshme të saj kohe në Shqipëri.
Edhe pse versioni i tij është krejt i ngjashëm me atë që njohin shqiptarët përsëri në përshkrimin e tij ka pjesë të cilat ende janë të panjohura për realitetin dhe përjetimet e asaj kohe.
Në gazetën greke thuhet:
Si filloi historia e piramidave në Shqipëri – Falimentimet e piramidave, paratë e humbura dhe kryengritja popullore – Lufta civile që pothuajse copëtoi Shqipërinë – Grabitjet e armëve nga depot ushtarake – Grabitjet dhe anarkia – përshkrimet nga gazetari Stavros Jima i cili jetoi përmes Kryengritjes së Piramidave që lanë pas mijëra të vdekur.
“Në vitin 1997, Shqipëria kaloi periudha shumë të vështira. I ashtuquajturi “skandal piramidal”, i ndjekur nga një kryengritje popullore, e çoi vendin në prag të luftës civile, megjithëse disa shkruajnë qartë për “luftën civile” (i njëjti term përdoret për Luftën Civile Greke).
Mijëra shqiptarë më pas humbën kursimet e tyre, kaosi dhe anarkia mbizotëronte në vend, njerëzit u revoltuan ndërsa bënë përgjegjës për humbjen e parave të tyre presidentin e atëhershëm Sali Berisha. Ata zbrazën depot e armëve dhe shumë shpejt përplasjet u kthyen në një konflikt Veri-Jug.
Mijëra njerëz humbën jetën dhe më në fund me ndërhyrjen e bashkësisë ndërkombëtare dhe KB-së që dërgoi një forcë paqeruajtëse në Shqipëri, kriza u lehtësua. Natyrisht, Dhjetëra gazetarë të huaj u turrën në Shqipëri për të pasqyruar ngjarjet. Midis tyre ka shumë grekë. Njëri prej tyre, Stavros Tzimas, në librin e tij “Në konstelacionin e nacionalizmit” jep detaje tronditëse për kryengritjen e piramidave, shumë prej të cilave do t’i paraqesim sot”.
Si filluan piramidat në Shqipëri?
“Për shkak se disa njerëz mund të mos e dinë se çfarë është një mashtrim financiar i quajtur “piramidë”, megjithëse incidente të ngjashme kanë ndodhur në Greqi, ato janë mashtrime financiare bazuar në një piramidë investitori, një investim i paligjshëm në skema.
Emri zyrtar i firmave rentiere është “Skema Ponzi” që vjen nga mbiemri i mashtruesit italian Charles Ponzi (1882-1949), i cili konsiderohet të jetë i pari që ka kryer një mashtrim të tillë financiar në SHBA në fund të viteve 1910. Ajo u parapri nga William F. Miller, i cili në 1899 me një praktikë të ngjashme, i njohur si “520% Miller”, fitoi rreth 1 milion dollarë.
Por le të kthehemi në Shqipëri.
Pas rënies së komunizmit, zgjedhjet u mbajtën në vitin 1992, të cilat u fituan nga Partia Demokratike e Sali Berishës.
Pak më vonë, Shqipëria miratoi një ekonomi të tregut të lirë, e cila zëvendësoi ekonominë e stilit Stalinist të imponuar në vend nga regjimi Hoxha. Sidoqoftë, sistemi financiar shqiptar ishte i dominuar nga “skema Ponzi”, e inkurajuar nga zyrtarë qeveritarë të cilët miratuan dhe lejuan një seri skemash piramidale.
Shumë prej këtyre fondeve, mbase shumica, vinin nga veprimtari të paligjshme (tregtia e armëve, droga, trafikimi, etj.).
Piramida e parë u krijua në Shqipëri në 1991 nga Hajdin Sejdia, i cili pasi filloi të ndërtojë një hotel, më pas u nis për në Zvicër me disa milion dollarë.
Më vonë u ndërtua një park në zonë, por përfundimisht u bë një qendër prostitucioni. Disa nga investitorët morën paratë e tyre, disa jo. Shumë prej tyre janë të vendosura në banka të huaja.
Pavarësisht kësaj, format piramidale shpejt filluan të shfaqeshin njëra pas tjetrës në Shqipëri. Ato arritën kulmin e tyre në 1996, kur kishte rreth 25 kompani të tilla, në të cilat rreth 1.5 miliardë dollarë ishin investuar nga 2/3 e popullsisë shqiptare.
Këto kompani dhanë norma interesi mujore prej 10% -25%, kur paga mesatare mujore në Shqipëri ishte rreth 80 $.
Shumë shkuan aq larg sa të shisnin shtëpitë e tyre për të investuar para në piramidat, ndërsa mijëra emigrantë në Greqi dhe Itali që kishin ca para të kursyera hynë në të njëjtën lojë të rrezikshme.
Por të gjitha të mirat (për fat të mirë dhe të gjitha të këqijat …) në jetë kanë një fund.
Zgjedhjet e përgjithshme u mbajtën në Shqipëri në 26 maj 1996, të cilat u fituan me një diferencë të madhe nga Partia Demokratike.
Sidoqoftë, Partia Socialiste nuk e pranoi rezultatin dhe nuk mori pjesë në Parlamentin Shqiptar.
Zgjedhjet bashkiake u mbajtën në Shqipëri më 20 tetor 1996. Partia Demokratike fitoi, por përsëri Partia Socialiste refuzoi të njihte rezultatin.
Deflacioni i piramidave filloi në fillim të vitit 1997. Qeveria ngriu firmat “Xhaferri” dhe “Populli”. Një kompani tjetër, Gjallica, pothuajse kishte falimentuar, ndërsa vetëm Vefa, e cila kishte investuar në hotele shqiptare, vazhdoi të funksiononte normalisht.
Shumë zyrtarë të qeverisë Berisha janë akuzuar për pjesëmarrje në skemat piramidale dhe fitime të mëdha prej tyre.
Në vitin 1994, u miratua një ligj bankar, i cili mbështetej nga FMN-së por ishte një dështim tjetër pasi nuk përmbante asnjë dispozitë me të cilën Banka Kombëtare e Shqipërisë vepron si mbikëqyrëse e bankave tregtare.
FMN-ja dy vjet më vonë, kur pasojat e funksionimit të piramidave kishin filluar të bëheshin të dukshme, bëri thirrje për ndërhyrje.
Megjithatë, përsëri, qeveria vazhdoi të lejojë firmat rentiere të mashtrojnë qytetarët shqiptarë.
Shpërthimi i trazirave
“Protesta e parë u zhvillua në Shqipërinë e Jugut në 16 Janar 1997.
Më 19 Janar, në Tiranë, demostruesit protestuan në zyrat e ndërmarrjes piramidale Sudja. Më 24 janar, filloi kryengritja.
Mijëra njerëz në Lushnje rrethuan bashkinë e qytetit, të cilën e dogjën, gjithashtu edhe një teatër kinemaje aty pranë.
Gazetari Stavros Tzimas shkruan:
“Në Lushnje, mijëra protestues bllokuan Zëvendës Kryeministrin dhe Ministrin e Jashtëm Tritan Shehu në Bashkinë e Lushnjes, të cilët kishin shkuar në zonë për të siguruar depozituesit, se do t’i merrnin paratë e tyre pas.
“Pasi e zhveshën, i nxorën një presh përpara dhe ai shpëtoi nga ndërhyrja në momentin e fundit e truprojave të tij që arritën t’a shpëtonin”.
Më 26 dhe 27 janar 1997, dhuna shpërtheu në qytete të tjera, të tilla si Vlora. Më 30 janar, Forumi për Demokraci u krijua nga partitë e opozitës, të cilat morën përsipër të drejtonin protestat.
Ndërkohë, ndërsa informacioni i ri doli në dritë, u bë më e qartë se Berisha dhe zyrtarët e partisë së tij ishin të përfshirë në çështjen piramidale, dhe veçanërisht në Vlorë, sakaq filloi lëvizja që qeveria të hiqej me forcë.
Më 4 shkurt, një pjesë e parave filluan të shpërndahen nga Banka Kombëtare Tregtare me pronësi të shtetit.
Por në vend që t’i qetësonte gjërat, kjo nxiti më tepër dyshimin dhe zemërimin e publikut.
Më 7 janar 1997, një nga skemat piramidale, Gjallica, i dha një çek për 550,000 dollarë Partisë Socialiste, e cila kishte investuar në të.
“Gjallica” shpalli falimentimin më 5 shkurt.
Demonstratat e dhunshme rifilluan në 6 Shkurt në Vlorë, ku policia shqiptare u sulmua më 9 Shkurt. Një ditë më vonë, në grevë urie u futën studentët në Universitetin e Vlorës.
Më 20 Shkurt 1997, 50 studentë në Universitetin e Vlorës hynë në grevë urie, duke kërkuar dorëheqjen e qeverisë dhe kthimin e parave.
Më 22 Shkurt, Forumi për Demokraci njoftoi mbështetjen e tij për studentët, ndërsa studentë të tjerë nga Gjirokastra dhe Elbasani u bashkuan në ndihmë të shokëve të tyre në Vlorë.
Përkundrazi, studentët e Universitetit Luigj Gurakuqi në Shkodër njoftuan se:
“Studentët ndajnë dhimbjen e qytetarëve të Vlorës nga humbja e parave në piramida, por nga ana tjetër, ata besojnë se liria, demokracia, atdheu dhe kombi, kanë një çmim më të lartë”.
Në 26 Shkurt, qarkulluan zëra se SHIK-u famëkeq (Sherbimi Informativ Kombetar), Shërbimi Informativ Shqiptar, po përgatiste një sulm ndaj Universitetit të Vlorës.
Mijëra njerëz rrethuan ndërtesën e universitetit për të mbrojtur studentët.
Më 28 shkurt, qytetarë të zemëruar sulmuan ndërtesën e SHIK-ut.
Rezultati ishte vrasja e gjashtë oficerëve të SHIK-ut dhe tre civilëve dhe fillimi i një konflikti të brendshëm në Shqipëri, i cili u përshkrua si anarki, “pothuajse”, luftë civile të cilën disa e mohojnë”.
Konflikti Veri-Jug
Ajo që është e sigurt është se pasoi një konflikt Veri-Jug (Gegë-Toskë), me vijën ndarëse të lumit Shkumbin.
Për të mbrojtur civilët në Shqipërinë veriore dhe qendrore, qeveria vendosi të hapë depo të ushtrisë për të mbrojtur banorët nga “dhuna e jugut”.
Me depot e hapura dhe të plaçkitura, vlerësohet se çdo shqiptar mbi 10 vjeç kishte të paktën një armë zjarri dhe shumë municione.
Në total, nga depot u vodhën 650,000 armë të llojeve të ndryshme, 1.5 miliardë fishekë dhe raketa, 3.5 milion granata dhe një milion mina tokësore.
Por kishte edhe tragjedi, të tilla si në Selite në qytetin Burel, ku një grup fshatarësh hynë në një depo ushtarake, e cila shpërtheu.
Kryengritja kishte shpërthyer edhe në qytete të tjera.
Në Fier, kishte përplasje të përditshme midis policisë dhe qytetarëve.
Në Sarandë, Delvinë dhe Gjirokastër situata ishte e mjerueshme.
Qytetarët u mblodhën kundër Berishës dhe qeverisë së tij, të cilët i fajësuan ata për humbjen e parave të tyre dhe kërcënuan të marshonin në Tiranë të armatosur për ta rrëzuar atë.
Nga ana e tij, Berisha lëshoi akuza kundër kryengritësve dhe akuzoi Greqinë për nxitjen e tyre.
Në Sarandë, u hapën burgjet dhe 150 të burgosur, shumica e tyre të dënuar, u bashkuan me qytetarët kryengritës dhe pasi morën shumë armë nga depot, dogjën ndërtesat publike, plaçkitën një bankë dhe pushtuan bazën e marinës shqiptare të braktisur.
Në shkatërrimin e gjithanshëm, ata mësynë edhe zyrat e SHIK-ut, nga ku morën dokumente në lidhje me pakicën greke.
Kryengritja në Sarandë i trembi banorët e Gjirokastrës. Kishte mosmarrëveshje dhe rivalitete midis banorëve, madje edhe zona të pakicave, që do të dilnin në sipërfaqe…
Në të vërtetë, natën e kryengritjes në Sarandë, një autokolonë makinash, pa targa, plot me njerëz të armatosur me origjinë të panjohur, mbërriti në Gjirokastër ku dogjën mjetet e Policisë dhe Prokurorisë, pasi rojet e tyre i kishin braktisur.
Berisha e kuptoi që situata ishte plotësisht jashtë kontrollit të tij.
Duke parë që Gjirokatstra dhe Delvina rrezikonin të “binin” dhe Jugu të dilte nga kontrolli plotësisht, pasi Tepelena dhe Vlora ishin tashmë jashtë kontrollit, ai vendosi ligjin ushtarak për të parandaluar një revoltë në Tiranë.
Ai dërgoi forca të Ushtrisë dhe SHIK-ut në Permet, në mënyrë që të mos e shndërronin atë në një bazë për shtypjen e kryengritjes në Tepelenë, Vlorë, Fier dhe Sarandë dhe për të parandaluar një kryengritje në Delvinë dhe Gjirokastër.
Kështu, aeroplanët luftarakë u ngritën nga Aeroporti i Rinasit së Tiranës, fluturuan mbi Vlorë, Fier dhe Tepelenë, bombarduan dhe hodhën gaz, gjuajtën me mitralozë ndërsa në periferi të Delvinës, ata hodhën bomba napalm.
Makina luksoze të blinduara me persona të maskuar po qarkullonin në rrugët nacionale të Shqipërisë.
Siç shkruan Stavros Tzimas, i cili përshkoi rrugën nga Gjirokastra në Sarandë, ai duhej të kalonte nëpër 3-4 blloqe me persona që mbanin maska dhe ishin të armatosur.
Në pikën e fundit të kontrollit ishte i vendosur një tank të cilin e drejtonte një shqiptar me emrin Agron i cili kishte rrëmbyer mjetin dhe shprehej se ishte krenar që kishte qenë i”burgosur” në Greqi.
Sipas S. Jimas, qyteti i Sarandës ishte zhytur në kaos.
Dy nëndetëse të vjetra ruse plot municion, tre autokolona dhe dy maune kishin rënë në duart e kryengritësve”.
Revolta e Delvinës dhe Gjirokastrës
“Më 5 Mars 1997, një ditë pas bombardimeve në periferi të Delvinës, forcat nga Premeti sulmuan qytetin, por pa rezultat, pasi u zmbrapsën nga kryengritësit, të cilët hodhën në erë dy ura në rrugën Gjirokastër-Sarandë, për të parandaluar një sulm të ri nga pasuesit e Berishës nga Premeti.
Delvina kishte hyrë në rebelim …
Më 8 mars, gjashtë helikopterë, me gjashtëdhjetë ushtarë të zgjedhur, zbarkuan në Gjirokastër, si pararendës të një force ushtarake që do të mbërrinte nga Përmeti.
Sidoqoftë,… shqiptarët e përzgjedhur u përballën me mijëra qytetarë rebelë dhe të indinjuar, të cilët ishin pajisur me armë, gurë dhe dru.
Gjirokastra u rebelua dhe banorët e saj plaçkitën depot e ushtrisë, duke marrë ato që gjetën atje.
Karakteristikë është incidenti i përshkruar nga S. Tzimas.
“Një grua e moshuar me një shami të zezë doli e trullosur (e ngarkuar në shpinë) me më shumë se një duzinë kallashnikovësh, kishte mbushur përparësen e saj plot me granata dhe plumba, ndërsa në një dorë mbante revista.
“Çfarë do të bësh me të gjitha këto armë, gjyshe?” E pyeta. “Të gjithë të tjerët kanë, a nuk duhet të kem një dhe unë?” Ajo m’u përgjigj me një greqishte të përsosur dhe më rekomandoi që të merrja edhe unë një. “Të ruash kokën”, më tha”.
Gjatë gjithë natës, u dëgjuan të shtëna me armë në Gjirokastër, kryengritja e së cilës shkaktoi impakt të jashtëzakonshëm në bashkësinë ndërkombëtare.
Nëse kryengritja do të arrinte në Korcë dhe Ersekë, jo vetëm Berisha do të humbiste, por Shqipëria ndoshta do të përballej me një problem shumë serioz të ekzistencës së saj.
Më 9 Mars 1997, u mbajt një takim i autoriteteve lokale në Premeti për të vlerësuar dhe monitoruar situatën.
Në këtë takim u vra me një plumb snajperi vëllai i prefektit i cili merrte pjesë në takim. Atentati iu atribua SHIK-ut dhe njerëzit u rebeluan me pasojat e njohura.
“Sulmi ndaj ndërtesave qeveritare, plaçkitja e armëve, etj. dhe pas kryengritjes në Permet”, -shkruan Stavros Tzimas, “ishin de facto dy krahët shqiptare”.
Ai nga lumi Shkumbin e sipër, i cili kontrollohej nga Berisha dhe pjesa jugore, ku qeverisnin shefat dhe “Komitetet Popullore të Shpëtimit”.
Në Vlorë, komandoi Zani Caushi ose Elvis, një mafioz dhe kriminel i njohur; në Tepelenë, Gjolekë Malaj, etj.
Megjithatë, këto banda kishin arritur të vendosnin, në thelb, rendin.
Në fakt, në Tiranë, ku më vonë u transferuan përplasjet, për rreth 48 orë nuk kishte asnjë autoritet shtetëror, drita, uji, etj ishin ndërprerë”.
Zhvillimet politike
“Berisha po shihte se laku po i shtrëngohej. Dorëheqja e Kryeministrit Aleksander Meksi në 1 Mars nuk solli ndonjë rezultat.
Një hap para shpërbërjes së vendit në 9 Mars, ata u mblodhën në Tiranë dhe vendosën të formonin një Qeveri të Pajtimit Kombëtar, kryeministri i së cilës ishte udhëheqësi i Partisë Socialiste dhe ish-kryetari i Bashkisë së Gjirokastrës Bashkim Fino (betimi në 11 Mars).
Kjo e qetësoi disi situatën, por flakët e kryengritjes filluan t’i afrohen Tiranës.
Berisha po merrte informacione se po përgatitej një sulm kundër pallatit presidencial me raketa “Katiusha”.
Në një takim të Komiteteve të Shpëtimit Popullor në Ballsh, dy avionë bombardues që kishin marrë urdhër për të qëlluar mbi popullsinë nuk e zbatuan atë dhe zbarkuan në Itali.
Pilotët u gjetën, por frika dhe vrasja e disa njerëzve të pafajshëm e zhgënjeu biznesin.
Qëllimet e qeverisë Fino ishin rivendosja e rendit, çarmatosja e qytetarëve dhe mbajtja e zgjedhjeve.
Të huajt përmes Durrësit, me anije greke dhe italiane, filluan të largoheshin nga vendi.
Përplasjet u përhapën në Tiranë, ku mbizotëronte kaosi dhe gjakderdhja.
Më 28/3/1997, KB Rezoluta 1101 miratoi vendosjen e 7,000 trupave në Shqipëri si pjesë e operacionit Alba.
Më 15 Prill, forca Alba, në të cilën mori pjesë edhe Greqia, u vendos në Shqipëri dhe ndihmoi në rivendosjen e rendit.
Në kulmin e krizës, familja e Berishës iku jashtë vendit, ndërsa Ministri i Mbrojtjes Safet Zhulali dhe familja e tij fluturuan me helikopter nga Shqipëria.
Zgjedhjet u mbajtën në Shqipëri në 29 Qershor 1997, të cilat u fituan lehtësisht nga Partia Socialiste e Fatos Nano dhe situata në vend u normalizua gradualisht”.
Epilog
“”Kryengritja” e piramidave të Shqipërisë, e cila çoi në luftën civile të vendit, ka rezultuar në më shumë se 2,000 njerëz viktima, por disa të dhëna të tjera flasin për 3,800 të vdekur.
Firmat piramidale u përhapën në vendet e tjera të ish-bllokut Lindor, duke filluar me Rumaninë, por në asnjërën prej tyre gjërat nuk shkuan aq keq sa në Shqipëri.
Katastrofat në Shqipëri ishin të pallogaritshme. Nga armët e vjedhura nga depot ushtarake, pak u kthyen.
Shumë u transportuan në Kosovë dhe u përdorën nga kosovarët në luftën e vitit 1999.
Mijëra kallashnikovë kaluan nëpër Greqi, nga Pogoni, ku siç mësuam ishin shitur nga shqiptarët për 5,000 dhrahmi (!), Në Kretë.
Berisha dhe njerëzit e tij akuzuan Greqinë, Nikos Gatzogiannis dhe shefin e atëhershëm të CIA-s George Tenet, i cili erdhi në Himarë, për nxitje të kryengritjes si pjesë e planit “Lotus”.
Pikëpamja jonë është se kjo është e njohur “Helenofobia” e shqiptarëve, pasi Greqia jo vetëm që nuk nxiti ndonjë kryengritje, por përkundrazi ndihmoi për të rivendosur rendin në Shqipëri.
Mijëra shqiptarë, mes tyre të dënuar, u larguan nga vendi dhe shumë prej tyre erdhën në Greqi.
“Protagonistët” e kryengritjes ishin edhe mediat greke.
Të paharrueshme kanë qenë lidhjet e drejtpërdrejta të kanaleve në buletinet e lajmeve, me të dërguarit të rrethuar nga shqiptarë të mbështjellë duke kërcënuar dhe duke shqiptuar fjalë të pabesueshme (“Ky plumb është për Berishën”).
Sigurisht, gazetarët grekë dhe të huaj, në rrezik të jetës së tyre, shpesh bënin një punë të shkëlqyeshme. Sidoqoftë, disa nga bashkatdhetarët tanë, duke përfituar nga situata kaotike, shpëtuan.
Pse të flasësh për një kryengritje të përgjithshme, përplasje të dhunshme dhe ferr në Sarandë, nga ballkoni i hotelit në Korfuz (!), Kur në qytetet shqiptare nuk lëkundet asnjë fletë (faktet përmendet nga Stavros Tzimas), sigurisht këto nuk e nderojnë gazetarinë , as “frymëzuesin” e raportimit “…”
Përgatiti për abcnews.al Nevila Dervishi
