Nga Allan Little
27 janari u përcaktua zyrtarisht si Dita e Përkujtimit të Holokaustit nga një rezolutë e Asamblesë së Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara në vitin 2005. Por mënyra se si kujtojmë Holokaustin ka evoluar gjatë dekadave dhe edhe sot – rreth 80 vite më vonë – është një histori përkujtimi që ende nuk është përfunduar.
“Biri im,” fillon shënimi i shkurtër i shkruar me dorë nga viti 1942, “u gëzova shumë nga mesazhi yt i majit. Jam mirë me shëndet. Shpresoj të mund të qëndroj këtu dhe të të shoh sërish. Mbaj shpresë. Të lutem, shkruaj. Përshëndetje, babai yt.”
Shënimi është një nga mijëra dokumentet që mbahen në Bibliotekën e Holokaustit Wiener në Londër, një nga arkivat më të mëdha të Holokaustit në botë.
Babai hebre që e shkroi quhej Alfred Josephs dhe ai po ia dërgonte djalit adoleshent Wolfgang, i cili ishte nisur me nënën e tij per në Angli. Alfred ishte arrestuar dhe mbahej në kampin e ndalimit Westerbork në Holandë. Ai ende, në atë kohë, ishte në gjendje të dërgonte mesazhe të shkurtra përmes Kryqit të Kuq.
Ajo që Alfred nuk e dinte ishte se Westerbork ishte një kamp nga i cili të burgosurit do të transportoheshin në Auschwitz. Wolfgang nuk dëgjoi më kurrë nga babai i tij.
Fillimisht, Auschwitz u përdor nga gjermanët për të strehuar robër polakë të luftës. Pas sulmit të Gjermanisë naziste ndaj Bashkimit Sovjetik, ai u shndërrua në një kamp pune, ku shumë të burgosur vdisnin nga puna e rëndë. Nazistët e quanin këtë “zhdukje përmes punës”.
Por deri në vitin 1942, Auschwitz u kthye ne ate që tani përbën kujtesën tonë të përbashkët: një kamp shfarosjeje, që kishte si qëllim kryesor vrasjen masive. Pamjet filmike të realizuara nga aleatët pas çlirimit të Evropës tregojnë civilë gjermanë të detyruar nga trupat aleate për të vizituar kampet.
“Ishte vetëm një ecje e shkurtër nga çdo qytet gjerman deri te kampi më i afërt i përqendrimit,” thotë zëri amerikan në sfond. Kamera kap gjermanë të qetë, të veshur me elegancë, duke qeshur dhe biseduar ndërsa ecin drejt kampeve.
Kalojnë pranë kufomave, grumbujve të burrave dhe grave të dobësuar nga uria, burra dhe gra që mund të kishin qenë fqinjët, kolegët apo miqtë e tyre në të kaluarën. Kamera, e cila më parë kishte regjistruar buzëqeshjet e tyre të relaksuara para se të hynin në kampe, tani regjistron tmerrin në fytyrat e tyre.
Tmerri u lexohet në fytyra. Disa qajnë. Të tjerë tundin kokën, mbështjellin shamitë mbi fytyra dhe shmangin shikimin.
Evropa pasluftës pa këtë tmerr dhe pranoi thellësinë e vuajtjes. Por si e kuptoi Evropa e pasluftës natyrën e atyre që kryen këto krime?
Kur flasim për vrasje të industrializuar, nuk i referohemi vetëm përmasave të saj, sado të mëdha që ishin. Flasim edhe për sofistikimin e organizimit të saj: ndarjen e punës, caktimin e detyrave të specializuara, mobilizimin efikas të burimeve, planifikimin e hollësishëm që nevojitej për të mbajtur në funksionim makinerinë e vrasjeve.
Po ato pamje filmike tregojnë roje naziste mirëushqyer, burra dhe gra, tashmë nën kujdesin e aleatëve.
Cila ishte natyra e rënies morale që e shndërroi këtë tmerr në normalitet për nazistët që drejtonin këto kampe – një normalitet ku vrasja masive u bë, për ta, pjesë e rutinës së përditshme?
Shmangia e një pyetjeje të vështirë
Për vite te tera pas luftës, vëmendja publike iu shmang kësaj pyetjeje. Megjithëse disa kriminelë lufte nazistë u ndoqën penalisht, prioriteti i ri, në një Evropë të ndarë nga Lufta e Ftohtë, ishte shndërrimi i Gjermanisë Perëndimore në një aleat demokratik.
Holokausti gati sa nuk u zhduk nga kujtesa popullore, në pjesën më të madhe të botës perëndimore. Publiku pas luftës donte të kthente faqen nga lufta. Në kulturën popullore, për shembull në Britani, kishte oreks për histori që mund të festoheshin dhe duartrokiteshin.
“Kultura e kujtesës së Luftës së Dytë Botërore ende theksonte heroizmin,” thotë Dr. Toby Simpson, drejtori i Bibliotekës së Holokaustit Wiener. “Për shembull, theksi vihej te zbarkimet në Normandi.
“Dhe në historitë që të mbijetuarit donin të tregonin, kishte shumë pak heroizëm. Ishte e vështirë të gjeje heroizëm në një histori ku ata ishin zhveshur nga njerëzimi, nga fuqia për të vepruar, nga zgjedhjet. Ata ishin shndërruar në ‘jo-persona’.”
I mbijetuari italian, Primo Levi, shkroi kujtimet e tij nga Auschwitz, “Nëse Ky Është Një Njeri”, menjëherë pas luftës. Ai ishte një nga disa mijëra njerëz që ndodheshin ende në Auschwitz kur trupat sovjetike mbërritën më 27 janar 1945.
Shumica e të burgosurve u detyruan të marshonin drejt perëndimit, në drejtim të Gjermanisë, në mot të ftohtë dimri. Të dobësuar tashmë nga kushtet në kamp, shumë prej tyre vdiqën gjatë rrugës, në atë që u njoh si “Marshimi i Vdekjes”. Levi ishte tepër i sëmurë dhe trupat sovjetike e gjetën në gjendje të rëndë pranë vdekjes në spitalin e kampit.
‘As falje, as harresë’
Sot, “Nëse Ky Është Një Njeri” konsiderohet një kryevepër e dëshmisë së të mbijetuarve dhe një nga kujtimet më të rëndësishme të asaj epoke. Por në vitin 1947, Primo Levi e pati të vështirë të gjente një botues, madje edhe në vendin e tij të lindjes, Itali.
Më në fund, një botues i vogël dhe i pavarur në Torino e botoi librin me një tirazh prej 2,500 kopjesh. Ai shiti 1,500 kopje dhe më pas u zhduk nga qarkullimi. Për botuesit dhe për publikun, dukej se ishte ende shumë herët. Pak njerëz, donin të përballeshin me këtë histori.
“Primo Levi nuk shiste, sepse koha nuk ishte e duhura dhe sepse ai ishte një shkrimtar shumë i madh për të dhënë një përgjigje heroike. Përgjigjja e tij është më e madhe se heroizmi,” thotë Jay Winter, profesor emeritus i historisë në Universitetin Yale. Shumë nga anëtarët e familjes së nënës së Prof. Winter u vranë në Holokaust.
Ai shton: “Shumë njerëz e kthyen Primo Levin në një shenjt, por mjafton të lexosh poezinë në fillim të librit “Nëse Ky Është Një Njeri” për të kuptuar se ai nuk po fal askënd – ai nuk po fal dhe nuk po harron.”
“Pati përkujtim të Holokaustit në vitet 1950,” thotë Prof. David Feldman nga Universiteti Birkbeck në Londër, “por ishte diçka që bëhej nga vetë hebrenjtë, në grupe të vogla dhe të fragmentuara.
“Këto ishin raste zie më shumë sesa përkujtimi. Ideja që kemi tani, për përkujtimin si një mënyrë për të nxjerrë mësime nga Holokausti, nuk ishte e zakonshme atëherë.”
Sipas Prof. Jay Winter: “Vendet që po rindërtoheshin kishin nevojë për një mit rezistence, për një mit të konfliktit heroik të armatosur kundër nazistëve ose fashistëve italianë.” Ky mit i rezistencës “nuk kishte vend për të burgosurit e kampeve të përqendrimit.”
Një ndryshim kulturor në qëndrime
Vetëm në vitet 1960 interesimi popullor u kthye. Kur agjentët izraelitë kapën Adolf Eichmann-in, një figurë kyçe në fushatën e shfarosjes, ata e nxorën në gjyq në Jerusalem dhe e transmetuan atë në televizion. Tani, përkujtimi i Holokaustit filloi të arrinte një audiencë më të gjerë.
Nëpërmjet gjyqit të Eichmann-it, mediumi i ri masiv i televizionit solli dëshmitë e të mbijetuarve në dhomat e ndenjes së botës perëndimore.
Kjo përkoi gjithashtu me një ndryshim kulturor në qëndrimet publike ndaj luftës. Një brez i lindur pas Luftës së Dytë Botërore po arrinte moshën madhore në vitet 1960.
War Requiem i Benjamin Britten përfshinte fjalët e poetit të Luftës së Parë Botërore, Wilfred Owen – poezia e të cilit gjithashtu kishte dalë nga vetëdija popullore – për një brez të ri. Sentimenti kundër luftës u fuqizua më tej nga përfshirja e SHBA-së në Vietnam.
“Do të thosha që gjyqi i Eichmann-it gjithashtu solli autorët e krimeve në dhomat e ndenjes së njerëzve,” thotë Prof. Feldman. “Dëshmitë e të mbijetuarve dhe përqendrimi te roli i tyre si qendror në përkujtimin e Holokaustit erdhën më vonë. U zhvillua ngadalë në vitet 1960. Deri në vitet 1990, ishte tashmë i mirëtabluar.”
Historia e Holokaustit – më në fund – zuri vendin e saj në ndërgjegjen tonë kolektive.
Nga vitet 1960 e në vazhdim, kujtimet e Levi-t gjetën lexueshmëri globale. Babai i Anne Frank-ut, Otto, gjithashtu kishte hasur vështirësi, në periudhën e parë pas luftës, për të gjetur një botues për ditarin e së bijës. Deri më sot, është shitur në rreth 30 milionë kopje.
Çfarë ndodhi me Alfred Josephs
Sa i përket Wolfgang Josephs-it, deri në gusht të vitit 1946, ai ende shpresonte, kundër çdo gjase, se mund të gjente të atin gjallë. Ai mori një letër të daktilografuar nga Kryqi i Kuq Britanik. Letra e informonte, me keqardhje, se zyrtarët e Kryqit të Kuq në Evropë kishin kërkuar në listat e të mbijetuarve dhe emri i të atit nuk ishte ndër ta.
Wolfgang anglezoi emrin e tij në Peter Johnson dhe u vendos në Mbretërinë e Bashkuar, në një kohë kur pak njerëz në botën perëndimore dëshironin të dëgjonin historitë e atyre që kishin qenë dëshmitarë ose kishin mbijetuar nga Holokausti. Ai i dhuroi dokumentet e familjes së tij Bibliotekës Holokaust të Wiener-it, e cila mbetet një depozitë e madhe e provave për periudhën më të errët të historisë së Evropës.
Tani, 80 vite më vonë, kanë mbetur aq pak të mbijetuar saqë së shpejti detyra për të kujtuar do t’i kalojë brezave të ardhshëm.
“Mendoj se të kujtuarit e Holokaustit është edhe më e rëndësishme tani,” thotë Dr. Simpson, “sepse ndodhi në një shkallë të tillë, dhe me një intensitet kaq të madh urrejtjeje, saqë nevoja për ta kuptuar, për ta shpjeguar këtë ngjarje në përmasa kontinentale, në të cilën u vranë gjashtë milionë hebrenj, ku kaq shumë njerëz përpiqen, dhe ende përpiqen, të mohojnë që kjo ka ndodhur, në një botë ku dezinformimi është kudo, është një nevojë gjithnjë e më e madhe për ne që ta kujtojmë Holokaustin: kjo ndodhi. Dhe provat janë këtu.”
Siç ka shkruar Primo Levi: “Plaga nuk mund të shërohet. Ajo shtrihet përmes kohës.”
BBC
